W ramach projektu EDT udostępnione zostały najstarsze wydania, wyodrębnione z historycznych zbiorów Biblioteki Politechniki Krakowskiej. Istotnym kryterium wyboru egzemplarzy do projektu EDT był brak ich pełnotekstowych wersji cyfrowych w zasobach światowych (stan na 31.12.2015 r.).
Digitalizacji poddane zostały książki i czasopisma wchodzące w skład dwóch kolekcji: Lwowiana oraz Druki polskie i obce wydane do 1918 r. W skład kolekcji EDT wchodzą również stare druki będące w posiadaniu Biblioteki PK. Wytypowano także czasopismo „The Engineer” z lat 1881–1886 z zakresu inżynierii lądowej, prezentujące osiągnięcia i wiadomości biznesowe z dziedziny inżynierii oraz technologii w Wielkiej Brytanii i na świecie.

Kolekcja Lwowiana obejmuje ok. 600 tytułów publikacji wydanych przed 1945 r. we Lwowie lub  dotyczących Lwowa. Najstarszy dokument w tej kolekcji pochodzi z roku 1747. Lwowiana stanową bogaty zbiór książek, głównie podręczników z dziedzin technicznych. Większość autorów to wykładowcy Politechniki Lwowskiej, m.in. Maksymilian Thullie, Stefan Bryła. Wartość merytoryczna tych opracowań naukowych wpisuje się w dziedzictwo rozwoju myśli naukowo-technicznej XIX w. 
Książki z kolekcji Lwowiana są również cennym źródłem wiedzy o historii i kulturze społeczeństwa polskiego końca XIX i pierwszej połowy XX w. W jej skład wchodzi także literatura piękna polska i obca, przewodniki turystyczne oraz relacje z podróży. 
O wyborze kolekcji Lwowiana do projektu zadecydowała przede wszystkim unikatowość poszczególnych egzemplarzy, o której świadczą licznie zachowane proweniencje odzwierciedlające ich indywidualną historię.

Drugą kolekcją objętą projektem są Druki polskie i obce wydane do 1918 r., z której wyselekcjonowano ok. 5 000 tytułów książek przeznaczonych do opracowania i udostępnienia w formie cyfrowej. W celu zachowania ciągłości serii wydawniczych, w zbiorze Druki polskie i obce wydane do 1918 r. znajdują się również pozycje wydane poza wyznaczonym zasięgiem chronologicznym kolekcji.
Najstarsza pozycja z tej kolekcji pochodzi z roku 1585. Tematyka zbiorów obejmuje zagadnienia z dziedziny architektury, historii sztuki, nauk technicznych i przyrodniczych, budownictwa lądowego. Najliczniej reprezentowane są publikacje z zakresu budownictwa wodnego, żeglugi śródlądowej i morskiej oraz hydrologii. Cenny zbiór stanowią zbiory ikonograficzne: albumy, ryciny, fotografie. Wzbogaceniem kolekcji są obszerne wydawnictwa informacyjne (encyklopedie, leksykony), materiały z konferencji i kongresów naukowych oraz rozprawy doktorskie.

Znaczna część druków (ok. 80%) obu kolekcji posiada znaki własnościowe. Dominują pieczątki nieistniejących już instytucji administracji publicznej, szkół, bibliotek i instytucji kultury. Ponadto występują również ekslibrisy, pieczątki i odręczne podpisy osób prywatnych, notatki, rękopiśmienne dedykacje.
W przypadku kolekcji Lwowiana dominują publikacje napisane w języku polskim. W kolekcji Druki polskie i obce wydane do 1918 r. przeważa natomiast język niemiecki, w tym publikacje drukowane różnymi odmianami czcionki gotyckiej. Cennym uzupełnieniem książek, głównie z zakresu hydrotechniki i architektury, są bogate materiały ilustracyjne w formie map, planów, projektów, rycin i fotografii. Wartość kolekcji podnoszą zachowane oryginalne, niekiedy bogato zdobione oprawy.

Zbiory objęte projektem EDT, dotychczas widoczne tylko w zeskanowanym katalogu kartkowym, zostały ponownie opracowane formalnie (VTLS; KOHA) i rzeczowo (KOHA). Wszystkie rekordy bibliograficzne sporządzono zgodnie z formatem MARC21, ponadto wzbogacono bazę o tysiące nowych haseł wzorcowych (osobowych, korporatywnych i imprez). W toku opracowania przeszukano wiele dziedzinowych baz i katalogów światowych w celu ustalenia szczegółowych danych identyfikujących twórców czy instytucje.
Celem nadrzędnym było podanie dat biograficznych osób mających wkład w powstanie publikacji (m.in. autorów, redaktorów, tłumaczy, ilustratorów). Było to niezbędne przy określeniu czy prawa majątkowe do danej publikacji wygasły i czy można ją udostępnić w Domenie Publicznej.

Książki zostały sklasyfikowane w międzynarodowym języku informacyjno-wyszukiwawczym –Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD). Kolekcja była trudna do opracowania rzeczowego ze względu na różnorodność językową publikacji, zastosowanie czcionki gotyckiej oraz dawnej terminologii współcześnie nie mającej zastosowania. Na potrzeby kolekcji utworzono ok. 600 nowych haseł przedmiotowych. Druki objęte projektem są widoczne w polskich i światowych zasobach informacyjnych (NUKAT, KaRo, WorldCat).

Ze względu na historyczny charakter kolekcji ważne było, aby druki zachować w jak najlepszym stanie. Należało zatem wykonać prace obejmujące fumigację księgozbioru, jego odkwaszanie, zabezpieczenie i naprawę wybranych egzemplarzy.
Pierwszym etapem przygotowań zbiorów była ich fumigacja, która polega na zwalczaniu szkodników za pomocą substancji chemicznych w formie dymu, pary lub gazu. Najważniejszym zadaniem w czasie jej przeprowadzania jest zniszczenie drobnoustrojów, szkodników, bakterii i wszelkich grzybów, które mogą się rozwijać na materiałach powodując ich zniszczenie. Fumigację ok. 165 mb zbiorów w liczbie 5 844 woluminów (114 pudeł) przeprowadziła firma ARTEC inż. Paweł Tiunin z Warszawy.

Od połowy XIX w. powszechnie stosowano kwaśny papier, który w krótkim czasie żółknie i staje się wyjątkowo kruchy, co powoduje ogromne straty w zbiorach bibliotecznych. Część książek z kolekcji EDT była drukowana na kwaśnym papierze, dlatego aby je uchronić od dalszego zniszczenia, należało je poddać procesowi odkwaszania. Książki wyselekcjonowano przy pomocy testera – pisaka z czerwienią chlorofenolową. Pozwala on na łatwe i szybkie sprawdzenie kwasowości papieru. Zmiana barwy wskaźnika z żółtej na fioletową następuje przy przekroczeniu wartości pH 6,8. Poniżej tej wartości możemy mówić o papierze kwasowym, powyżej – bezkwasowym. W rezultacie procesowi odkwaszania zbiorów poddano 622 woluminy (ok. 405 kg), metodą Bookkeeper w Klinice Papieru Biblioteki Jagiellońskiej.

Kolejny etap realizacji projektu EDT był związany z wyborem oraz przygotowaniem księgozbioru wymagającego zabezpieczenia i naprawy zachowawczej. Usługę tę wykonała firma Iwona Kotala-Skiba Konserwacja zabytków z papieru i skóry z Warszawy. Do prac tych przekazano 1 113 woluminów, z czego 637 poddano naprawie zachowawczej, a 476 uzyskało nowe oprawy. Książki z kolekcji Lwowiana otrzymały oprawę płócienną w kolorze zielonym, a z kolekcji Druki polskie i obce wydane do 1918 r. – w kolorze brązowym.

Do kogo jest skierowany projekt EDT?

Celem projektu było udostępnienie w światowych zasobach cyfrowych wybranych zbiorów Biblioteki PK o charakterze historycznym – z zakresu nauk technicznych, przyrodniczych, sztuki, architektury, kulturoznawstwa w sposób otwarty i nieodpłatny. Odbiorcami zdigitalizowanych zasobów może być polska i międzynarodowa społeczność akademicka, instytuty naukowo-badawcze, specjaliści różnych dziedzin oraz globalna społeczność wirtualna.

Bibliografia:
Affelt W., Dziedzictwo techniki, jego różnorodność i wartości. „Kurier Konserwatorski” 2009, Nr 5 [online] [dostęp: 9 marca 2019].
Andrysiak E., Obała E., Ogólnopolska konferencja naukowa „Kultura książki w humanistyce współczesnej” (Wrocław, 23–24 listopada 2016 r.). „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 2017, Vol. 1 (24), s. 171-182 [online] [dostęp: 9 marca 2019].
Dokumentacja projektu EDT.

Cennym wzbogaceniem kolekcji EDT są obszerne wydawnictwa informacyjne, takie jak encyklopedie, słowniki i leksykony. Encyklopedie i słowniki to do dzisiaj podstawowe źródła wiedzy, stanowią bowiem punkt wyjścia do poszukiwania dalszych informacji na interesujący nas temat.
Szczególnie encyklopedie z XIX w. można uznać za świadectwo wiedzy o dawnych czasach, wiedzy, której często nie ma we współczesnych encyklopediach. Zawierają one często biogramy zapomnianych osób oraz definiują pojęcia, których współcześnie się nie stosuje. Ponadto ich forma i zawarta w nich treść odzwierciedla ducha minionych epok. Wartość tych obszernych opracowań podnosi również fakt, że w ich przygotowaniu niejednokrotnie brali udział wybitni intelektualiści i uczeni przełomu XIX i XX w. (zarówno autorzy haseł, jak i redaktorzy).

Upowszechnienie encyklopedii, jej szybka kariera, rozpoczęta w XIX w., doprowadziła do tego, że z biegiem lat stała się ona jednym z bardziej poszukiwanych dóbr kultury. Ogromny wzrost roli nauki i dynamika jej rozwoju na przełomie XIX i XX w. uczyniły z encyklopedii nieodzowne źródło wiedzy szerokich kręgów społecznych.

W XIX wieku pod wpływem postępu nauki oraz rosnących potrzeb coraz szerszych rzeszy czytelników nastąpił rozkwit różnego rodzaju wydawnictw encyklopedycznych i wielotomowych encyklopedii uniwersalnych, małych encyklopedii uniwersalnych, zwanych również leksykonami, encyklopedii specjalnych [...].

Źródło cytatu: Marszałek L., Encyklopedia [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. T. 3. Warszawa 1966, s. 427.

W kolekcji EDT znajdują się zarówno encyklopedie powszechne (obejmujące całą dostępną wiedzę), jak i tematyczne, dotyczące określonej dziedziny (np. chemii, matematyki, kolejnictwa, sztuki). Słowniki dzielą się na językowe i rzeczowe (terminologiczne). Oba rodzaje są w kolekcji licznie reprezentowane.

Wielka Encyklopedya Powszechna Ilustrowana, największa polska encyklopedia powszechna, była wydawana w Warszawie w latach 1890–1912. Została zainicjowana w 1889 r. przez warszawskich wydawców Franciszka Juliusza Granowskiego (1861–1918) wydawcę i redaktora oraz Saturnina Józefa Sikorskiego (1862–1922) księgarza, drukarza, wydawcę. Redaktorem naczelnym w 1891 r. został Antoni Pietkiewicz (1823–1903) polski pisarz, biograf, publicysta; następnie byli to: Ludwik Krzywicki (1859–1941) socjolog, ekonomista, pedagog i Mieczysław Rulikowski (1881–1951) teatrolog, bibliolog i bibliofil.

Pierwsza część encyklopedii, zaplanowanej na 80 tomów po ok. 500 stron każdy, ukazała się w 1890 r. Początkowo encyklopedia wychodziła w cotygodniowych zeszytach, później wydawana była nieregularnie. Aby szybciej ukończyć publikację, od 1903 r. podjęto decyzję o wydawaniu jej jednocześnie w dwóch seriach. Wybuch I wojny światowej w 1914 r. spowodował zakończenie wydawania encyklopedii. W rezultacie ukazało się 55 tomów (od hasła A – Ammophila, do hasła P – Patroklos). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości planowano wznowić publikację, ostatecznie jednak nie podjęto tego wyzwania.
Wielka Encyklopedya Powszechna Ilustrowana zachowuje swoją wartość także współcześnie, szczególnie w przypadku biografii osób w jakikolwiek sposób związanych z Polską. Biblioteka PK posiada w swoich zbiorach 48 tomów encyklopedii, do hasła: (Miedziornictwo – Mżura i Dopełnienie do lit. M).

Zawartość publikacji jest odzwierciedleniem obrazu ówczesnej nauki i prezentuje stan wiedzy z różnych dziedzin.
Uzupełnieniem treści są czarno-białe i barwne ilustracje, których wybrane przykłady prezentujemy.

Na uwagę zasługuje 2-tomowy, ilustrowany słownik archeologiczny sztuki germańskiej pt. Illustrirtes archäologisches Wörterbuch der Kunst des germanischen Alterthums, des Mittelalters und der Renaissance, sowie der mit den bildenden Künsten in Verbindung stehenden Ikonographie, Kostümkunde, Waffenkunde, Baukunde, Geräthkunde, Heraldik und Epigraphik: (deutsch, französisch, englisch und lateinisch): für Archäologen, Sammler, Kunsthistoriker, Freunde des Alterthums und der Geschichte. Za jego redakcję odpowiedzialni byli Hermann Alexander Müller (1814–1894) i Oskar Mothes (1828–1903). Pierwszy z redaktorów był niemieckim filologiem, nauczycielem, historykiem sztuki i bibliografem, drugi natomiast architektem i historykiem sztuki.

Słownik został wydany w dwóch częściach: 1, (A–H), 2, (I–Z) w latach 1877–1878 przez Otto Spamera (1820–1886) księgarza, wydawcę książek i czasopism w Lipsku i Berlinie.
Słownik liczy łącznie 1 002 strony, pisany jest czcionką gotycką (szwabachą). Bogato ilustrowany, zawierający w obu częściach 1 520 czarno-białych ilustracji.
Na stronie przytytułowej słownika znajduje się jedyna barwna ilustracja przedstawiająca witraż z Katedry Świętego Michała i Świętej Guduli w Brukseli. Autorem dzieła jest Bernard van Orley (1488–1541) niderlandzki malarz renesansowy tworzący portrety i obrazy ołtarzowe, a także witraże.

W kolekcji EDT można odnaleźć pierwszą część Słownika języka esperanto, który został wydany przez Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie w 1910 r. Słownik opracował Antoni Grabowski (1857–1921) polski inżynier chemik, publicysta, tłumacz i działacz międzynarodowego ruchu esperantystów. Grabowski był tłumaczem na język esperanto wielu dzieł literatury światowej. Znane jest między innymi jego tłumaczenie Pana Tadeusza Adama Mickiewicza.
Esperanto to najbardziej rozpowszechniony na świecie międzynarodowy język pomocniczy, przydatny do komunikacji, niezastępujący jednak innych języków narodowych. W 2014 r. z inicjatywy polskich esperantystów został on wpisany na krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Współcześnie esperanto jest w pełni rozwiniętym językiem, z tysiącami użytkowników na całym świecie i dużą liczbą wydawnictw.

Neues hebräisches Wörterbuch, czyli słownik hebrajski wydany w Stanisławowie i Lwowie w 1912 r. przez Abrahama Robinsohna i Osiasa Wilfa. Liczy 1 350 łamów, zawiera hasła w języku polskim, niemieckim i hebrajskim. Strona tytułowa i wstęp napisane są w języku hebrajskim. Zgodnie z zasadą języka hebrajskiego tekst czyta się w kierunku od prawej do lewej. Słownik posiada także równoległą stronę tytułową w języku niemieckim.

Bibliografia:
Bernard van Orley. Artcyclopedia [online] [dostęp: 26.02.2019].
Esperanto. Wikipedia: Wolna encyklopedia [online] [dostęp: 26.02.2019].
Granowski, Franciszek Juliusz (1861–1918). OCLC Worldcat Identities [online] [dostęp: 25.02.2019].
Hebräische Sprache. Wikipedia: Die freie Enzyklopädie [online] [dostęp: 26.02.2019].
Hermann Alexander Müller. Wikipedia: Die freie Enzyklopädie [online] [dostęp: 26.02.2019].
Kowalik T., Krzywicki Ludwik [w:] Wielka encyklopedia PWN.[T.]15, kreteńska kultura-limitatio pod red. Jana Wojnowskiego. Warszawa 2003, s. 110.
Mieczysław Jakub Ludwik Rulikowski. Internetowy Polski Słownik Biograficzny [online] [dostęp: 25.02.2019].
Mothes Oskar. Deutsche Biographie [online] [dostęp: 09.03.2019].
Olkiewicz J., Od A do Z czyli o encyklopediach i encyklopedystach. Warszawa 1988.
Otto Spamer. Deutsche Biographie [online] [dostęp: 09.03.2019].
Pietkiewicz Antoni [w:] Wielka encyklopedia PWN. [T.] 21, pieniądz pracy-polskie siły zbrojne, pod red. Jana Wojnowskiego. Warszawa 2004, s. 33.
Saturnin Józef Sikorski. Internetowy Polski Słownik Biograficzny [online] [dostęp: 25.02.2019].

Opracowanie tekstu: Agnieszka Domin-Włodarczyk, Paulina Kot, Renata Wilczek

Znaczącą cześć kolekcji EDT stanowią książki z nauk matematyczno-przyrodniczych, w tym z matematyki, fizyki i chemii. Należy pamiętać, że nauki te stanowią podstawy, na których opierają się nauki techniczne

[…] a współpraca tych nauk, zwanych teoretycznemi, – z naukami technicznemi i wzajemne ich oddziaływanie jest niezbędnym warunkiem istnienia i rozwoju nauk technicznych. Gdyby bowiem nauki techniczne oddzieliły się od teorji – technika, a z nią cały przemysł dzisiejszy musiałby zaniknąć. Gdyby teorja oddzieliła się od życia praktycznego, stałaby się ona jałową i weszłaby na drogę metafizyki i scholastyki wieków średnich.

Źródło cytatu: Czopowski H., O studjach politechnicznych. Warszawa 1931, s. 3.

W naukach matematyczno-przyrodniczych to właśnie matematyka, określana jako „królowa nauk”, jest dziedziną wiedzy, która przenika do wszystkich pozostałych nauk. W matematyce XIX w. zaczęły rozwijać się nowe działy. I nawet jeśli wcześniej widać było pewne zapowiedzi tych nowych idei, to jednak największa aktywność matematyków przypada właśnie na XIX w. Samo pojawienie się w tak krótkim okresie tylu genialnych uczonych, doprowadziło do gwałtownego rozwoju matematyki. Na tle nauki światowej, również prace i osiągnięcia polskich matematyków budziły wielkie uznanie.
Warto podkreślić, że rok 2019 Senat RP ustanowił Rokiem Matematyki, który ma być uhonorowaniem polskich matematyków i ich osiągnięć dla światowej nauki oraz docenieniem znaczenia tej dziedziny wiedzy w rozwoju społeczeństwa.
Książki znajdujące się w kolekcji EDT, stanowią odzwierciedlenie i świadectwo rozwoju oraz wielkich osiągnięć największych umysłów matematycznych przełomu XIX i XX w.

Wśród dzieł z zakresu matematyki należy wymienić publikacje autorstwa słynnego niemieckiego matematyka Karla Weierstrassa (1815–1897). Weierstrass był jednym z twórców nowoczesnych ścisłych metod matematycznych. Weierstrass sformułował ważne teorie w  obrębie geometrii różniczkowej, rachunku wariacyjnego, analizy matematycznej oraz algebry liniowej.
Całkowicie pochłonięty pracą naukową Weierstrass nie opublikował nigdzie swych osiągnięć. Jeden z jego uczniów Hermann Amandus Schwarz (1843–1921; niemiecki matematyk, znany przede wszystkim z osiągnięć w analizie zespolonej) opracował na podstawie wykładów Weierstrassa publikację pt. Formeln und Lehrsätze zum Gebrauche der elliptischen Functionen: Nach Vorlesungen und Aufzeichnungen des Herrn Professor K. Weierstrass. Lfg. 1–4 (Göttingen 1881–1882).

Sam Weierstrass pierwsze swe prace oddał do druku dopiero w 1895 r., tj. po 54 latach od napisania pierwszej swej pracy z zakresu funkcji eliptycznych. Wiele twierdzeń udowodnionych przez Weierstrassa odkryto ponownie w latach późniejszych, a większość jego prac została wydana dopiero po jego śmierci.
W kolekcji Druki polskie i obce do 1918 r. znajdziemy także inne prace Weierstrassa:

• Abhandlungen aus der Functionenlehre (Berlin 1886).
• Mathematische Werke. Bd. 1–4 (Berlin 1894–1903).

  W XIX w. pojawiło się kilku matematyków z ziem polskich, których nazwiska stały się znane na świecie, wśród nich znalazł się Julian Sochocki (1842–1927) oraz Józef Puzyna (1856–1919).
Sochocki był matematykiem i wieloletnim wykładowcą na uniwersytecie w Petersburgu. Publikował prace z teorii funkcji zespolonych, ponadto był autorem licznych twierdzeń cytowanych w najpoważniejszych monografiach dotyczących tego działu matematyki. Sochocki był autorem pierwszego w literaturze polskiej podręcznika zawierającego teorię i metody rozwiązywania równań liczbowych pt. Rozwiązywanie równań liczebnych (Warszawa 1884).

Józef Puzyna był współtwórcą nowoczesnej polskiej terminologii matematycznej. Główną dziedziną jego zainteresowań była teoria funkcji analitycznych. Najważniejszym jego dziełem jest Teoria funkcji analitycznych. T. 1–2 (Lwów 1898–1900), będąca pierwszą tego typu publikacją w języku polskim, a zarazem pierwszą odnoszącą się do teorii mnogości i teorii grup.
Monografia ta jest uważana do dziś za jedno z najwybitniejszych dzieł matematycznych owych czasów. Niestety, dzieło to nie zostało docenione na świecie, głównie dlatego, że zostało napisane w języku polskim. Publikacja ta znajduje się w kolekcji Lwowiana.

Dokonania Puzyny dały początek tzw. Polskiej Szkole Matematycznej, skupiającej się w trzech ośrodkach naukowych znajdujących się we Lwowie, w Krakowie i w Warszawie.
Jednym z najbardziej utalentowanych polskich matematyków jest Wacław Sierpiński (1882–1969), znany w świecie z racji setek swoich niezwykłych odkryć. Należą do nich m. in. Dywan i Trójkąt Sierpińskiego. To on jako pierwszy na świecie wprowadził do programu studiów rozwijającą się wówczas jeszcze teorię mnogości. Ten starannie wykształcony matematyk skupił wokół siebie we Lwowie sporą grupę młodych badaczy. W kolekcji EDT znajdują się takie prace Sierpińskiego jak:

• Funkcje przedstawialne analitycznie : (wykłady uniwersyteckie) (Lwów 1925);
• Wstęp do teorji mnogości i topologji (Lwów 1930);
• Wstęp do teorji funkcji zmiennej rzeczywistej (Lwów; Warszawa 1932).

Warto zaznaczyć, iż w okresie powstawania II Rzeczypospolitej i w trakcie jej trwania nastąpił prawdziwy wysyp polskich talentów matematycznych. Dzieła wielu wybitnych matematyków znajdziemy w kolekcjach Lwowiana oraz Druki polskie i obce do 1918 r. Należą do nich m. in. prace Hugo Steinhausa (1887–1972) oraz Stefana Banacha (1892–1945) – są to nazwiska, które dziś zna każdy matematyk na świecie, nawet jeśli nie interesuje się specjalnie historią swojej dziedziny nauki.
Wiek XIX nie tylko w matematyce przyniósł ogromny postęp, również w dziedzinie fizyki i chemii, dokonano wielu przełomowych odkryć. To właśnie przełom XIX i XX w. wydał na świat największe umysły.

Wśród prac z dziedziny fizyki i chemii w kolekcji EDT, można odnaleźć dzieła uczonych będących laureatami nagrody Nobla. Max Karl Ernst Ludwig Planck (1858–1947) był niemieckim fizykiem, autorem prac z zakresu termodynamiki, promieniowania cieplnego, energii, dyspersji, optyki i teorii względności. Największym osiągnięciem Plancka, było sformułowanie teorii kwantowej, którą publicznie ogłosił 14 grudnia 1900 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki otrzymał dopiero w 1918 r. Prace M. Plancka w kolekcjach EDT to:

• Vorlesungen über Thermodynamik (Leipzig 1897)
• Vorlesungen über Thermodynamik. 4. Aufl. (Leipzig 1913)
• Vorlesungen über Thermodynamik. 5. Aufl. (Leipzig 1917)
• Das Prinzip der Erhaltung der Energie (Leipzig; Berlin 1913)

Badania Plancka w obrębie termodynamiki, były nie mniej ważne i łączą się one z dokonaniami innego znakomitego niemieckiego fizyka i chemika Walthera Nernsta (1864–1941), noblisty z 1920 r. w dziedziny chemii. Nernst przede wszystkim jest twórcą trzeciej zasady termodynamiki, którą opublikował jako pierwszy w 1906 r., a ostateczną postać nadał jej w 1912 r. M. Planck (określana następnie zasadą Nernsta-Plancka).
Z ogłoszeniem trzeciej zasady termodynamiki wiąże się, stwierdzenie samego Nernsta, który zwykł mawiać, że

pierwszą zasadę termodynamiki znaleźli trzej fizycy: Mayer, Joule i Helmholtz; druga została sformułowana przez dwóch fizyków: Clausiusa i Thomsona. Trzecią zasadę odkryłem sam. Jak widać czwarta zasada dynamiki nie może więc istnieć.

Źródło cytatu: Anegdoty o uczonych. W kręgu fizyki LO Turek [online] [dostęp: 18.01.2019].

Nernst jednak się pomylił, bo w 1931 r. Lars Onsager ogłosił czwartą zasadę termodynamiki.
W zbiorach BPK znajdziemy 2 prace Nernsta:

• Einführung in die mathematische Behandlung der Naturwissenschaften: Kurzgefasstes Lehrbuch der Differential- und Integralrechnung mit besonderer Berücksichtigung der Chemie. 2. Aufl. (München; Leipzig 1898)
• Theoretische Chemie: vom Standpunkte der Avogadroschen Regel und der Thermodynamik. 3. Aufl. (Stuttgart 1900).

W obrębie chemii, a konkretnie mineralogii warto wymieć pierwsze wydanie podręcznika z tej dziedziny autorstwa Friedricha Klockmanna (1858–1937) Lehrbuch der Mineralogie für Studirende und zum Selbstunterricht (Stuttgart 1892). Podręcznik ten jest aktualny do dzisiaj, doczekał się 16 wydań (kilkukrotnie aktualizowanych) i uważany jest obecnie za jedną z podstawowych prac z mineralogii.

Książki zachowane w naszej kolekcji, będące wytworem i narzędziem kultury, stanowią niewątpliwie fragment dziedzictwa książkowego nauk matematyczno-przyrodniczych. Pozwalają one choć w niewielkim stopniu prześledzić największe osiągnięcia nauki XIX w. i stanowią nieprzemijające źródło wiedzy. 
Bibliografia:
Anegdoty o uczonych. W kręgu fizyki LO Turek [online] [dostęp: 18.01.2019].
Barylski A., Profesor Walter Nernst – autor III zasady termodynamiki. „Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna” 2005, R. 12, nr 10, s. 389-391.
Czopowski H., O studjach politechnicznych. Warszawa 1931.
Dragon R., Laureaci nagrody Nobla w dziedzinie fizyki 1901–1992. Wyd. 2. Opole 1993.
Duda R., Matematycy XIX i XX wieku związani z Polską. Wrocław 2012.
Duda R., Polska Szkoła Matematyczna. „Matematyka: czasopismo dla nauczycieli Polskiego Towarzystwa Matematycznego wydawane na zlecenie Ministerstwa Oświaty” 2012, R. 65, nr 6, s. 2–11.
Karl Weierstrass. Encyclopaedia Britannica [online] [dostęp: 27.02.2019].
Max Planck – ułomne pojęcie zdrowego rozsądku. PolskieRadio.pl [online] [dostęp: 19.02.2019].
Przeniosło M., Szkoły matematyczne w międzywojennej Polsce i ich związki z nauką światową. „Przegląd Nauk Historycznych” 2016, R. XV, nr 2, s. 215–242.
Słownik biograficzny matematyków polskich, red. S. Domoradzki, Z. Pawlikowska-Brożek, D. Węglowska. Tarnobrzeg 2003.
Weierstrass Karl. The Mathteacher: portal matematyczny [online] [dostęp: 27.02.2019].

Opracowanie tekstu: Agnieszka Górska, Anna Kraus

W kolekcji EDT najliczniej reprezentowane są publikacje z zakresu budownictwa wodnego (żegluga śródlądowa i morska, hydrologia, budowa kanałów, śluz, grobli i latarni morskich). Cennym uzupełnieniem książek są bogate materiały ilustracyjne w formie map, planów, projektów, rycin i fotografii.
Znaczna ilość pozycji z dziedziny hydrotechniki pochodzi z Biblioteki CK Pruskiego Ministerstwa Robót Publicznych (KK Preussische Ministerium für öffentliche Arbeiten). Ministerstwo działające w latach 1897–1918 miało ożywione kontakty z podobnymi instytucjami z całego świata, stąd też w zbiorach Biblioteki PK oprócz wydań europejskich (włoskie, francuskie, angielskie, szwajcarskie, węgierskie, krajów skandynawskich, rosyjskie) są również wydawane w Azji i Ameryce (Jokohama, Washington, Chicago, Buenos Aires). Ten obszerny księgozbiór wydaje się być związany z ożywieniem powstałego we Lwowie w 1759 r. projektu połączenia drogą morską Morza Bałtyckiego z Morzem Czarnym, a w następnym stuleciu planami rozbudowy dróg wodnych w całej Europie.
Na wystawie dokonano próby szczegółowej charakterystyki wybranych publikacji z kolekcji EDT dotyczących budownictwa wodnego.

Zbiorniki wody w Zachodniej Galicyi publikacja napisana przez Tadeusza Baeckera (1878–1928) wydana we Lwowie w 1914 r. zawiera między innymi koncepcję wybudowania zapory i zbiornika na Sole w okolicach Porąbki. Autor pisze we wstępie

W ostatnim dziesiątku lat, zdobyły zbiorniki wody pierwsze miejsce, wśród środków ochronnych od powodzi.

Źródło cytatu: Baecker T., Zbiorniki wody w Zachodniej Galicyi. Lwów 1914, s. 1.

Zapora, o której mowa w publikacji została zaprojektowana w roku 1910 przez inżynierów T. Baeckera i Kazimierza Maćkowskiego, skorygowana przez byłego Prezydenta II Rzeczpospolitej Gabriela Narutowicza (1865–1922). Projekt zatwierdzono w 1912 r. i uhonorowano złotym medalem na międzynarodowej wystawie budowlanej w Lipsku w roku 1913. Rok później rozpoczęto realizację projektu, jednak wybuch I wojny światowej wstrzymał prace, które wznowiono w 1921 r. Oficjalne otwarcie zapory nastąpiło piętnaście lat później w 1936 r. Wygląd zapory jak na ówczesne czasy był imponujący (wysokość 37,3 m, długość 260 m).

Współcześnie działa zespół zapór składający się z czterech zbiorników zwany Kaskadą Soły. Przy zaporze znajduje się elektrownia wodna, wybudowana i uruchomiona w 1954 r. jako pierwszy element Zespołu Elektrowni Wodnych. Pozostałymi elementami są Tresna i Elektrownia Szczytowo-Pompowa Porąbka-Żar. Elektrownia posiada dwa hydrozespoły Kaplana o mocy 6,1 MW i jeden turbozespół typu Francis'a o mocy 0,4 MW pracujący na potrzeby własne.

Biblioteka PK posiada w swoich zbiorach 5 tomów monumentalnej publikacji pt. Les travaux souterrains de Paris napisanej przez Eugène’a Belgranda (1810- 1878), wydanej w Paryżu w latach 1873–1877. E. Belgrand był francuskim inżynierem geologiem, który wniósł znaczący wkład w modernizację systemu kanalizacyjnego podczas XIX-wiecznej przebudowy Paryża. Zaprojektował między innymi system paryskich ścieków oraz akwedukt rzeki Vanne i zbiornik wody Montsouris. Zbiornik zwany czasem zbiornikiem Vanne 1 jest jednym z pięciu głównych zbiorników wodnych w Paryżu. Projekty Belgranda pozostają jednymi z najbardziej rozbudowanych miejskich systemów kanalizacyjnych na świecie. Stanowiły fazę przejściową do nowoczesnych rozwiązań.

Większość projektów E. Belgranda jest do dziś w użyciu. Jego nazwisko widnieje na liście 72 wybitnych nazwisk wyrytych na południowo-wschodniej stronie Wieży Eiffla.

Najstarszą publikacją w kolekcji EDT dotyczącą budownictwa wodnego jest napisany czcionką gotycką pierwszy zeszyt Praktische Anweisung zur Wasserbaukunst, welche eine Anleitung zum Entwerfen, Veranschlagen und Ausführen der am gewöhnlichsten vorkommenden Wasserbaue enthält (Berlin 1809). Przeznaczona była jako przewodnik dla projektantów i inżynierów budownictwa wodnego. Redaktorami wydawnictwa byli David Gilly (1748–1808) niemiecki architekt epoki klasycyzmu oraz Johan Albert Eytelwein (1764–1848) inżynier budownictwa lądowego i wodnego, architekt. W kolekcji EDT znajdują się również trzy kolejne zeszyty wydane w latach 1818-1824.

Na uwagę zasługuje książka Die verschiedenen Methoden zur Verbesserung der Schiffbarkeit von Flüssen in Deutschland, Frankreich, Russland u.s.w. (Hannover 1882) autorstwa Stanisława Janickiego (1836–1888) wybitnego polskiego inżyniera, hydrologa oraz wynalazcy. Autor był twórcą własnej, nowoczesnej koncepcji uspławniania rzek, w której wykazał zależność stopnia ich regulacji z rodzajem gruntu. Dwie rozprawy wydano w czterech językach: polskim, rosyjskim, niemieckim i francuskim. W 1882 r. opublikowano je m.in. na łamach polskiego „Przeglądu Technicznego” oraz jako książkę w języku niemieckim, którą posiadamy w naszych zbiorach.
Stanisław Janicki jest również wynalazcą pierwszego doku pływającego (1871), służącego do naprawy statków opatentowanego w Anglii (1871) i Stanach Zjednoczonych (1872). Dok pływający stanowi podstawowe wyposażenie stoczni, szczególnie remontowych, umożliwiając przegląd, naprawę oraz konserwację kadłuba i innych części podwodnych statku. Wynalazek ten wykorzystywany jest również współcześnie w stoczniach budujących nowe jednostki, gdy istnieje konieczność łączenia części statków na wodzie.

Bibliografia:
Baecker T., Zbiorniki wody w Zachodniej Galicyi. Lwów 1914.
Belgrand Eugène. Ingénieurs des Ponts-et-Chaussées(1748–1932) [online] [dostęp: 09.03.2019].
David Gilly. Lexikus [online] ly [dostęp: 09.03.2019].
Eytelwein, Johann Albert. Deutsche Biographie [online] [dostęp 26 lutego 2019].
Gabriel Narutowicz. Internetowy Polski Słownik Biograficzny [online] [dostęp: 09.03.2019].
Orłowski B., Janicki Stanisław (1836–1888) [w:] Inżynierowie polscy XIX i XX wieku, T. VII, 100 najwybitniejszych polskich twórców techniki, red. Józef Piłatowicz. Warszawa 2001, s. 96–98 [online] [dostęp: 09.03.2019].

Opracowanie tekstu: Agnieszka Domin-Włodarczyk, Paulina Kot, Renata Wilczek

Wraz z rozwojem wiedzy i nauki, głównie fizyki, mechaniki konstrukcji oraz badań nad wytrzymałością materiałów nastąpił rozwój techniki budowy mostów w Europie. Przełom naukowy jaki dokonał się za sprawą rewolucji naukowo-technicznej w XIX w., wpłynął na pojawienie się nowych materiałów i rozwiązań inżynieryjnych, które szybko znalazły zastosowanie w nowej koncepcji budowy mostów.
Technologia wytwarzania dużych ilości stali i żelbetonu spowodowała, że materiały te zaczęły dominować przy ich budowie. Inżynierowie i konstruktorzy koncentrowali się na projektowaniu różnych typów mostów stalowych, żelbetowych oraz wiaduktów. Na terenie dziewiętnastowiecznej Europy powstały imponujące konstrukcje mostowe będące przykładem kunsztu inżynieryjno-architektonicznego, które do dziś budzą podziw. Stały się one obiektami europejskiego i światowego dziedzictwa technicznego.
Tematyka budowy mostów jest bogato reprezentowana wśród pozycji należących do kolekcji EDT. W większości są to dzieła w języku niemieckim, wydane w latach 1855–1927.

Najstarszą książką z tego zakresu tematycznego jest Normalbrücken und Durchlässe nebst den zur Veranschlagung derselben erforderlichen Raum-Ermittelungen (Berlin 1855) autorstwa Ludwiga Benjamina Henza (1798–1860), niemieckiego inżyniera kolejnictwa.

Opracowaniem dokumentującym budowę jednego z pierwszych dużych mostów stalowych w Europie – Forth Bridge w Szkocji, jest praca The Forth Bridge (London 1890) autorstwa Wilhelma Westhofena (1842–1925). Dzieło zawiera obszerną część teoretyczną wraz z licznymi rysunkami technicznymi poszczególnych elementów mostu. Publikacja ta wzbogacona jest o ciekawe fotografie, na których utrwalone są kolejne etapy budowy mostu w latach 1879–1890.

Jego nietypowa stalowa konstrukcja sprawiła, że uważany był za jeden z najbrzydszych mostów na świecie, ale jest jednak niekwestionowanym przykładem rozwoju techniki mostownictwa w XIX w. Mimo upływu lat Forth Bridge jest cały czas wykorzystywany. Dzisiaj pomalowany na czerwono jest jednym z symboli Szkocji. Od 2015 r. most jest obiektem światowego dziedzictwa UNESCO.

Na uwagę zasługują niewątpliwie dzieła Josefa Melana (1854–1914) – austriackiego inżyniera, który uważany jest za jednego z najważniejszych pionierów budownictwa żelbetowego końca XIX w. Zasłynął on budową mostu w Steyr (1898 r.), który w tym czasie był największym mostem żelbetowym na świecie.

W kolekcji EDT znajduje się 9 pozycji tego autora wydanych w latach 1885–1928. Wśród nich jest dzieło Der Brückenbau: nach Vorträgen, gehalten an der deutschen technischen Hochschule in Prag (Leipzig 1911) wielokrotnie wznawiane, w którym znajdziemy informacje o nowej metodzie budowy wzmocnionych mostów tzw. systemie Melana.
Znaczny wkład w rozwój wiedzy inżynieryjno-konstrukcyjnej miał francuski inżynier Gustaw Eiffel (1832–1923), konstruktor mostów, wiaduktów, dworców i wysokich budowli. W trakcie realizacji swoich projektów zwrócił szczególną uwagę na oddziaływania wiatru na budowlę. Wybudował tunel aerodynamiczny, w którym przeprowadzał badania.

Mimo niezwykłego rozwoju nauki, jego laboratorium skonstruowane ponad sto lat temu jest nadal czynne i służy nauce. Tunel aerodynamiczny zachował się w niemal niezmienionym stanie. W 1980 r. został wpisany na listę zabytków techniki. Na wystawie zaprezentowano publikację Nouvelles recherches sur la résistance de l'air et l'aviation faites au laboratoire d'Auteuil. [1] Texte (Paris 1914), przedstawiającą wynik wieloletnich badań aerodynamicznych, które G. Eiffel przeprowadzał w swoim laboratorium w Auteuil.

Doskonałym przykładem wykorzystania wiedzy i wizji G. Eiffla był zbudowany w latach 1880-1884 Wiadukt Garabit, który zaprojektował on przy współpracy z inżynierami Léonem Boyerem (1851–1886) i Mauricem Koechlinem (1856–1946). Żelazny wiadukt kolejowy przerzucony nad doliną Garabit i rzeką Truyere w chwili otwarcia w listopadzie 1885 r. był najwyższy na świecie.
Na wystawie mamy okazję zapoznać się z ciekawą pozycją autorstwa L. Boyera dotyczącą tej budowli Chemin de fer de Marvéjols à Neussargues, viaduc de Garabit, sur la Trueyre: Texte (Paris 1888). Ze wstępu dowiadujemy się, że publikacja ta jest wydaniem pośmiertnym rękopisu autora. Ponadto na stronie przedtytułowej widnieje dedykacja żony L. Boyera dla de Freycinet, najprawdopodobniej Charlesa de Freycineta (1828–1923) – francuskiego inżyniera.

Najbogatszy zbiór książek z dziedziny budowy mostów w kolekcji EDT to pozycje autorstwa Maksymiliana Marcelego Thulliego (1853–1939), który był jednym z głównych twórców polskiego piśmiennictwa technicznego z zakresu mostownictwa. Opracował pierwsze polskie podręczniki budowy mostów wszystkich typów.

Zakres jego działalności naukowej był bardzo szeroki. Zajmował się zagadnieniami z zakresu nauk konstrukcyjnych i przyczynił się do ich rozwoju. Badał m. in. teorie wytrzymałości drewnianych belek złożonych wprowadzając zasadnicze poprawki do teorii Melana (1891 r.). Publikował też prace z dziedziny wytrzymałości materiałów, a kiedy pojawiły się konstrukcje żelbetowe to właśnie im poświęcił głównie wysiłek naukowy znacząco przyczyniając się do rozwoju teorii żelbetu. Wykaz jego prac naukowych i podręczników obejmuje 262 pozycje.

Biblioteka PK posiada bogaty zbiór podręczników autorstwa M. M. Thulliego liczący 30 tytułów, a wśród nich Podręcznik teoryi mostów dla inżynierów i słuchaczów szkół politechnicznych. Cz. 1, Belki proste. T. 1, Belki statycznie wyznaczalne (Lwów 1890), o którym autor tak pisał we wstępie

Staraniem mojem było, aby praca niniejsza stała się podręcznikiem nie tylko słuchaczów szkół politechnicznych, ale także i inżynierów wykonywujących, dlatego umieściłem w niej dane, potrzebne do obliczenia belek mostowych i przydałem przykłady, które wyjaśniają i ułatwiają zastosowanie otrzymanych wzorów.

Źródło cytatu: Thullie M. M., Podręcznik teoryi mostów dla inżynierów i słuchaczów szkół politechnicznych. Cz. 1, Belki proste. T. 1, Belki statycznie wyznaczalne. Lwów 1890, s. III.

Bibliografia:
Brown D. J., Mosty: trzy tysiące lat zmagań z naturą. Warszawa 2005.
Cassandra Crossing. Western Location Spain [online] [dostęp: 11.03.2019].
Flaga K., Mosty – obiekty inżynierskie rozpięte ponad czasem i przestrzenią. Cz. 1, „Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne” 2011, 5(38), s. 68-73 [online] [dostęp: 27.02.2019].
The Forth Bridge. UNESCO World Heritage Centre. World Heritage List [online] [dostęp: 08.03.2019].
Gustaw Eiffel: portret wizjonera, racjonalisty i masona. Widok z paryskiego okna [online] [dostęp: 26.02.2019].
Kunicki St., Krótki zarys rozwoju budowy mostów kolejowych w ciągu stulecia 1825–1925, ze szczególnem uwzględnieniem prac Inżynierów-Polaków. „Przegląd Techniczny” 1926, nr 2, s. 25-27 [online] [dostęp: 07.03.2019].
Mosty świata, red. prowadzący Krzysztof Jędrzejewski, tł. Urszula Ruzik-Kulińska. Warszawa 2011.
Śródka A., Szczawiński P., Biogramy uczonych polskich: materiały o życiu i działalności członków AU w Krakowie, TNW, PAU, PAN. Cz. 4: Nauki techniczne. Wrocław 1988.
Wiadukt Garabit. Wikipedia. Wolna Encyklopedia [online] [dostęp: 11.03.2019].

Opracowanie tekstu: Bożena Gorczyca, Małgorzata Pawłowska, Anna Strojna-Krzystanek

Europejska architektura XIX w. zakładała naśladowanie stylów z przeszłości i była zaprzeczeniem idei postępu, jaki niósł ze sobą szybki rozwój myśli naukowo-technicznej. Trudności związane z wykorzystaniem nowych materiałów przez architektów nie doprowadziły do powstania stylu odpowiadającego aktualnym warunkom historyczno-społecznym.
Dominującymi nurtami w architekturze pierwszej połowy XIX w. był eklektyzm i historyzm. Eklektyzm polegał na łączeniu elementów wybranych z różnych stylów architektonicznych w jednej budowli w sposób swobodny, często niezgodnych ze sobą. Wybudowano w tym stylu wiele efektownych świątyń, budynków świeckich, wielkomiejskich kamienic, rezydencji, gmachów reprezentacyjnych oraz budynków użyteczności publicznej. Historyzm stał się inspiracją do rozwoju badań nad dziejami architektury i urbanistyki. Dostrzeżono odrębność epok, wydzielono style w architekturze, inwentaryzowano i datowano zabytki.

Biblioteka PK posiada 29 tomów wchodzących w skład serii Beschreibende Darstellung der älteren Bau- und Kunstdenkmäler des Königreichs Sachsen (Dresden 1882) uważanej za przykład pierwszego inwentarza zabytków Saksonii. Całość dzieła obejmuje 41 tomów, którego autorami byli niemieccy architekci i historycy sztuki Franz Richard Steche (1837–1893) oraz Cornelius Gurlitt (1850–1938). Prace inwentaryzacyjne trwały od roku 1882 do 1923.
W poszczególnych tomach skatalogowano zabytki wybranych okręgów administracyjnych Saksonii (np. Chemnitz, Pirna, Zwickau, Drezno, Leipzig) z uwzględnieniem konkretnych miast danego okręgu. Oprócz części opisowej każdy tom wzbogacają fotografie i ilustracje zabytków. Inwentarze F. R. Steche i C. Gurlitta mogą być źródłem informacji dla historyków sztuki i konserwatorów zabytków. Opisy, fotografie, plany i ryciny zinwentaryzowanych obiektów znajdują zastosowanie przy pracach renowacyjnych i restauracyjnych.

Wśród pozycji wchodzących w skład kolekcji EDT znajdują się publikacje architektów, którzy wymieniani byli wśród najbardziej znanych twórców XIX i XX w. Nazwiska takie jak Gottfried Semper (1803–1879), Karl Friedrich Schinkel (1781–1841), Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc (1814–1879), Otto Wagner (1841–1918) czy Rudolf Eberstadt (1856–1922) były cenione nie tylko w okresie kiedy żyli i tworzyli. Mieli znaczący wpływ na rozwój i kształt architektury współczesnej.

Na uwagę zasługują prace autorstwa Eugène’a Emmanuela Viollet-le-Duca (1814–1879) francuskiego architekta, historyka sztuki i konserwatora, który zajmował się rekonstrukcją budowli, ich wnętrz oraz otoczenia. Jego niewątpliwą zasługą było uratowanie wielu budowli przed zniszczeniem. Na podstawie wstępnych jego szkiców odrestaurowano w latach 1875–1885 zamek w Gołuchowie. Zaprojektował też wykonany w 1876 r. ołtarz do krypty św. Leonarda na Wawelu. Jako jeden z twórców nowoczesnej nauki konserwacji zabytków brał udział w pracach nad rekonstrukcją średniowiecznego zespołu architektoniczno-urbanistycznego w Carcassonne, który w 1997 r. został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Na wystawie zaprezentowano album Château de Pierrefonds: album renferment 22 Vues photographiques (Paris 1895), zawierający plany i fotografie średniowiecznego zamku obronnego w Pierrefonds. Jego gruntowną rekonstrukcję przeprowadził E. E. Viollet-le-Duc w latach 1858–1870.

Większość pracy zawodowej E. E. Viollet-le-Duc poświęcił zagadnieniom sztuki średniowiecza. Owocem zainteresowania tą epoką jest słownik dotyczący średniowiecznej architektury francuskiej Dictionnaire raisonné de l'architecture française du XIe au XVIe siècle (Paris 1866, 1875).

W drugiej połowie XIX w. europejska architektura wzbogaciła się o nowe formy i treści wyrazu. Dzięki zastosowaniu nowych materiałów budowlanych oraz ich łączeniu dokonał się przewrót w projektowaniu architektoniczno-budowlanym. W ostatnim dziesięcioleciu XIX i na początku XX w. wyłoniły się nowe style: funkcjonalizm oraz secesja w opozycji do eklektyzmu. Za najważniejszy czynnik kształtowania obiektów i zespołów architektonicznych uznano funkcję, której podporządkowano formę i konstrukcję. Ich oryginalność podkreślała bogata secesyjna ornamentyka.
Jednym z wybitnych przedstawicieli secesji w architekturze był architekt Otto Wagner (1841–1918), który odszedł od historyzmu i stworzył podwaliny nowoczesnego budownictwa. Praca pt. Das Ehrenjahr Otto Wagners an der k.k. Akademie der Bildenden Künste in Wien: Arbeiten seiner Schüler, Projekte, Studien u. Skizzen (Wien 1913), jest interesująca ponieważ zawiera między innymi plany i projekty O. Wagnera oraz jego uczniów przedstawiające nowe oblicze architektury Wiednia i jego okolic.

Interesującą pozycją jest opracowanie Die Riesenorgel von Breslau (Frankfurt 1913) pod redakcją Paula Walckera (1846–1928) i Maxa Paula Eduarda Berga (1870–1947). Niemiecki architekt i urbanista M. P. E. Berg przez 15 lat pracował jako architekt miejski Wrocławia. Według jego projektu w latach 1911–1913 wzniesiono halę widowiskowo-sportową zwaną obecnie Halą Stulecia, która w roku 2006 została uznana za obiekt światowego dziedzictwa UNESCO. Wraz z otwarciem Hali zamontowano organy firmy Sauer, największe wówczas organy świata. Źródłem informacji o pracach związanych z ich powstaniem i montażem w Hali Stulecia jest właśnie książka Die Riesenorgel von Breslau przedstawiona na wystawie.

Jedną z najstarszych publikacji dotyczących architektury i sztuki zaprezentowaną na wystawie jest Verzierungen aus dem Alterthume (Berlin 1820) niemieckiego litografa Ernsta Friedricha Busslera (1773–1840). W pięciu zeszytach autor przedstawia starożytne detale architektoniczne wykonane techniką miedziorytu.

Niezwykle interesującą pozycją z zakresu sztuk plastycznych w kolekcji EDT jest podręcznik Zasady rysunku i kompozycyi (układu) postaci ludzkiej: dla budowniczych, rysowników, snycerzy, dekoratorów, sztukatorów, kamieniarzy i wszystkich pracujących na polu sztuki czystej oraz stosowanej wedle metody Art. Rzeźbiarza p. Barlach'a autorstwa Mariana Wawrzenieckiego (1863–1943) malarza, rysownika i historyka sztuki.

W niewielkiej książeczce, zawierającej zaledwie 72 stronice S-ki, autor zamieścił wiele rysunków, przedstawiających szkicowo postać człowieka w jego różnych pozycyach oraz ważniejszych ruchach. W tekście objaśniającym autor podaje anatomię ciała ludzkiego, rozumie się w zakresie niezbędnym dla artystów, zwracając przy każdej sposobności uwagę, w jaki sposób daje się osiągnąć w rysunku ten lub inny ruch twarzy, czy też wyraz twarzy. Prosty i jasny wykład tych sposobów, którego brak bywa zwykle najsłabszą stroną podobnych podręczników, podnosi wartość dziełka p. WAWRZENIECKIEGO. Prócz tego znajdujemy opisy figur alegorycznych, zdobiących dzieła architektoniczne, sposoby umieszczania posągów w niszach, grup na szczytach budowli i t. p.

Źródło cytatu: Krytyka i Bibliografia. „Przegląd Techniczny” 1903, nr 22 [online] [dostęp: 09.03.2019].

W zbiorach BPK znajdują się 3 tomy wyjątkowej publikacji Wiener neubauten. Privat Bauten (Wien 1876–1891). Zawierają wielkoformatowe ilustracje, które szczegółowo i dokładne obrazują wygląd kamienic i rezydencji Wiednia. Jak sami redaktorzy tomów napisali, dzieło to miało być

rejestrem prywatnych domów, najwybitniejszych wiedeńskich architektów, zamykających pewien etap rozwoju miasta i architektury.

Źródło cytatu: Wiener Neubauten. Serie A, Bd.2, Privat-Bauten, hrsg. von C. von Lützow und Ludwig Tischler. Wien [1880], s. 7.

Prace nad tym dziełem trwały bardzo długo, aż 18 lat. Redaktorami tomów byli Carl von Lutzow (1832–1897) historyk sztuki oraz architekt Ludwig Tischler (1840–1906). Na rozwiązaniach przestrzennych i koncepcjach architektonicznych zrealizowanych w Wiedniu wzorowali się urbaniści i architekci Budapesztu, Lwowa, Krakowa i Wrocławia.

Bibliografia:
100 pomników historii, red. E. Jagielska. Warszawa 2018.
Bardzińska-Boneneberg T., Kontynuacja i nowatorstwo w architekturze europejskiej – historia zmian. „Czasopismo Techniczne” 2011, z. 14, s. 33–38 [online] [dostęp: 28.02.2019].
Broniewski T., Historia architektury dla wszystkich. Wrocław 1990.
Koch W., Style w architekturze. Warszawa 2017.
Pevsner N., Fleming J., Honour H., Encyklopedia architektury. Warszawa 1992.

Opracowanie tekstu: Bożena Gorczyca, Małgorzata Pawłowska, Anna Strojna-Krzystanek

Wykład wytrzymałości materyałów i stałości budowli publikacja wydana w Paryżu w 1876 r. autorstwa Władysława Klugera (1849-1884), profesora hydrauliki i budowli wodnych, była pierwszym polskim podręcznikiem poświęconym ocenie wytrzymałości materiałów. Władysław Kluger zamieścił w pracy niezwykle cenny i obszerny wstęp historyczny, omawiając rozwój badań w tym zakresie. Dzieło składa się z trzech części:

1.    Pręty proste albo belki
2.    Łuki i powierzchnie
3.    Budowle murowane

Handbuch der Materialienkunde für den Maschinenbau (Berlin 1898-1912) napisany przez Adolfa Karla Gottfrieda Martensa (1850-1914) oraz Friedricha Emila Heyna (1867-1922), to traktat metalograficzny nadający tej dziedzinie nauki interdyscyplinarny charakter. Biblioteka PK posiada drugi tom tej publikacji pt. Die technisch wichtigen Eigenschaften der Metalle und Legierungen. Hälfte A, Die wissenschaftlichen Grundlagen für das Studium der Metalle und Legierungen. Metallographie (Berlin 1912) napisany przez Friedricha Emila Heyna (1867-1922), niemieckiego inżyniera, uważanego za nestora hutnictwa i metalografii. Heyn był twórcą nowych metod mikroskopowych badań metali i stopów. Sukces pracy F. E. Heyna opierał się na szkole materiałoznawczej A. Martensa niemieckiego metalografa, pioniera w metalografii żelaza i stali. Zajmował się on rozwojem technik metalograficznych. Był zafascynowany wewnętrzną strukturą metali oraz zależnościami pomiędzy procesami wytwarzania a uzyskanymi własnościami materiałów. Zaprojektował i zbudował twardościomierz Brinella, maszynę wytrzymałościową oraz tzw. scratch tester.

Był autorem licznych podręczników dotyczących badań nad materiałami. Rozwinął takie techniki obróbki materiałów jak: cięcie, szlifowanie, polerowanie i trawienie. Nazwa jednej ze struktur występujących w stali – martenzyt – pochodzi od jego nazwiska. Martenzyt to pierwotnie nazwa jednej z metastabilnych struktur, występująca w stopach Fe-C, charakteryzująca się bardzo dużą twardością. Obecnie przez to określenie należy rozumieć wszystkie struktury, powstające w wyniku szeroko rozumianych przemian martenzytycznych.
 Badacze wierzą, że nowy rodzaj struktury metalu będzie miał szerokie zastosowanie we współczesnej technologii. Może być wykorzystany na przykład w inteligentnych mechanizmach, reagujących na zmiany temperatury np. kosmicznych pojazdach i silnikach. Od jego nazwiska pochodzą także nazwy własne uniwersalnej skali twardości – twardość Martensa (HM) oraz metody oznaczenia temperatury zapłonu w zamkniętym tyglu – metoda Pensky’ego-Martensa.
Tezy zawarte w dziele Handbuch der Materialienkunde für den Maschinenbau zostały w pełni uznane, upowszechnione i stosowane również współcześnie.

Wystawy światowe (w skrócie EXPO od ang. exposition) – nazwa zwyczajowo nadawana cyklicznym ekspozycjom prezentującym dorobek kulturalny, naukowy i techniczny krajów i narodów świata. Pierwsza wystawa odbyła się w 1751 r. w Londynie, a dwie następne w 1798 i 1802 r. w Paryżu. Za pierwszą prawdziwie międzynarodową wystawę światową uznaje się Wielką Wystawę (ang. Great Exhibition) w Londynie w 1851 r. Od tego czasu wystawy są okazją do współzawodnictwa we wszystkich dziedzinach produkcji. Już w 1889 r. specjalnie na paryską wystawę światową zbudowano wieżę Eiffla, która miała zademonstrować poziom wiedzy inżynierskiej i możliwości techniczne epoki. Organizatorzy kolejnych wystaw dążą do prześcignięcia poprzednich w dziedzinie rozwiązań technicznych i architektonicznych.

Kolekcja EDT obejmuje kilka publikacji związanych z wystawami światowymi. Jedną z ciekawszych jest nadbitka z czasopisma Der Zeitschrift fur Bauwesen z 1894 r. odnosząca się do Worlds’ Columbian Exposition z 1893 r. odbywającej się w Chicago. Na targach tych po raz pierwszy zaprezentowano diabelski młyn, którego twórcą był amerykański inżynier George Ferris (1859-1896). Oś konstrukcji tego urządzenia składała się z największego fragmentu stali, jaki kiedykolwiek wcześniej wyprodukowano. Wysokość obiektu wynosiła 75 metrów, co równało się 26 piętrom i dawało przewagę 4 pięter nad najwyższym w tamtych czasach drapaczem chmur. Obecnie największy diabelski młyn o średnicy koła 165 metrów znajduje się w Singapurze.

Publikacja Erfahrungen beim Bau von Luftschifen (Berlin 1908) jest wykładem na temat doświadczeń w budowie sterowców wygłoszonym przez Ferdynanda von Zeppelina (1838-1917), na 49 dorocznym spotkaniu generalnym Stowarzyszenia Inżynierów Niemieckich w Dreźnie 29 czerwca 1908 r. Hrabia Zeppelin niemiecki generał, inżynier i konstruktor lotniczy był pionierem budowy sterowców sztywnych, czyli statków powietrznych z napędem i sterami wypełnionych wodorem. W 1900 r. zbudował balon (Luftschiffe Zeppelin 1 – LZ1), który według ówczesnego stanu wiedzy nie miał prawa działać. Zamiast powłoki wypełnionej gazem, która zmieniała swój kształt, zastosował szkielet obciągnięty impregnowanym materiałem. Dzięki temu sterowiec stanowił solidną konstrukcję. LZ1 miał 128 metrów długości, 11,66 metra średnicy i ważył 13 ton. Był zaopatrzony w 2 silniki o mocy 15 KM każdy, które napędzały 2 śmigła. Pierwszy lot nad Jeziorem Bodeńskim z 5 pasażerami osiągnął wysokość 400 metrów i przemierzył odległość 6 kilometrów w ciągu 18 minut.

Bibliografia:
Heyn Emil. Deutsche Biographie [online] [dostęp: 09.03.2019].
Hoech Th., Das Ferris-Rad in Chicago 1893: sowie Bauart und Berechnung von Fahrrädern, aufgehängten Wasserrädern, Schaukelrädern, Zeltdächern, Gasbehälter-Führungen und Kuppeldruckringen. Berlin 1894.
Kluger Władysław. Encyklopedia PWN [online] [dostęp: 09.03.2019].
Martens Adolf. Deutsche Biographie [online] [dostęp: 09.03.2019].
Martenzyt – metal, który może zmieniać kształt bez końca. Paranormalne.pl [online] [dostęp: 27.02.2019].
Martenzyt. Wikipedia: Wolna encyklopedia [online] [dostęp:09.03.2019].
Zeppelin Ferdinand. Deutsche Biographie [online] [dostęp: 09.03.2019].

Opracowanie tekstu: Agnieszka Domin-Włodarczyk, Paulina Kot, Renata Wilczek

Pismo gotyckie odręczne

Według Encyklopedii książki pismo gotyckie to

najczęściej stosowana postać średniowiecznego P. łac. Wykształciło się ono w drodze ewolucji z P. karolińskiego; formą przejściową od Karoliny do P. gotyckiego było tzw. P. pregotyckie. P. gotyckie występowało w postaci minuskuły i majuskuły, we wszystkich odmianach P. odręcznego (książkowe, dokumentarne i potoczne), we wszystkich rozmiarach (od monumentalnego w inskrypcjach po miniaturowe, tzw. perełkowe), było także pierwszym P. zastosowanym w druku. Naukowa klasyfikacja P. gotyckiego, a co za tym idzie nazewnictwo poszczególnych jego odmian, nie została dotychczas ustalona i nadal jest przedmiotem sporów. […] Zasadniczo jako granicę pojawienia się rozwiniętego P. gotyckiego przyjmuje się datę 1200. Niemniej cezurę tę należy traktować jako umowną, ponieważ w Anglii, Francji, Niderlandach funkcjonowało ono już u schyłku XII w., a we Włoszech, na Półwyspie Pirenejskim oraz w Niemczech i Europie Środkowej upowszechniło się dopiero w XIII w.

Źródło cytatu: Soszyński J., Pismo łacińskie [w:] Encyklopedia książki. T. 2, K-Z, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat. Wrocław 2017, s. 383.

Pisma gotyckie drukarskie

W kolekcji EDT Biblioteki PK ok. 25% książek jest wydrukowanych czcionkami gotyckimi.
Pismo gotyckie to najstarszy rodzaj pisma drukarskiego alfabetu łacińskiego. Główne formy drukarskich pism gotyckich to:

1.    Tekstura
2.    Rotunda
3.    Szwabacha
4.    Fraktura

Jednym z pierwszych pism drukowanych gotyckich była tekstura (łac. textura, od textus – tkanina, plecionka). Charakteryzowała się mocnym podkreśleniem pionów, znacznym stopniem zaczernienia znaków, łuki jako element budowy liter były w zasadzie niestosowane.
Tekstura była pierwszym pismem gotyckim utrwalonym na czcionkach. To właśnie jej odręczna forma stanowiła podstawę kroju czcionek Johannesa Gutenberga użytych przy druku Biblii 42-wierszowej. Tekstura była dość trudno czytelna i w drukarstwie szybko wyparły ją inne formy pism gotyckich.

Kolejną formą była rotunda (łac. rotundus – okrągły, kolisty). Posiada łagodnie zaokrąglone kształty liter minuskułowych, jest bardziej czytelna niż tekstura. Rotunda nie ma wyraźnej pionowej osi (jaka występuje m.in. w teksturze), a litery są szerokie i okrągłe. Pismo kształtowało się we Włoszech i Hiszpanii od początków XIII w.
Szwabacha (niem. Schwabacher) powstała w drugiej połowie XV w. w południowych Niemczech, jako modyfikacja odręcznej gotyckiej bastardy. Była grubsza, bardziej otwarta i szersza niż tekstura gotycka. Szwabacha była od końca XV do połowy XVI w. czołowym pismem niemieckim. Została wyparta przez frakturę, była jednak nadal popularna do XX w.

Ostatnią fazą rozwoju pisma gotyckiego było powstanie fraktury, będącej najpopularniejszym rodzajem pisma gotyckiego. Fraktura (łac. fractum – załamanie) łączyła cechy tekstury i gotyckiej bastardy. Jest to odmiana pisma gotyckiego charakteryzująca się licznymi ozdobnikami i cienkimi kreseczkami przy zakończeniach.

W krajach kręgu kultury niemieckiej pismo gotyckie przetrwało najdłużej, a jego kontynuacją było stosowane powszechnie pismo neogotyckie. W 1933 r. naziści zabronili używania antykwy, frakturę natomiast ogłosili oficjalnym krojem narodowym – pismem niemieckim (Deutsche Schrift – German Letters), czyniąc z niej element nazistowskiego systemu totalitarnego. Po dojściu Hitlera do władzy wszystkie oficjalne dokumenty opatrywane były nagłówkami wykonanymi frakturą. Stała się ona pismem druków akcydensowych i znaczków pocztowych. Pojawiła się na banknotach, monetach, odznaczeniach, szyldach ulic i instytucji. W latach 30-tych XX w. rozpoczęto produkcję maszyn do pisania z czcionką fraktury. Wszystkie wydania Mein Kampf Adolfa Hitlera wydrukowane były frakturą.

W samych Niemczech pismo to było używane do 1941 r. (miało status urzędowy), kiedy to – na mocy pisma okólnego wydanego przez jednego z najbliższych współpracowników Adolfa Hitlera, Martina Bormanna – zostało ponownie zastąpione antykwą. Motywowano to tym, że pismo neogotyckie miało pochodzić od Żydów. Zakazano określania gotyku, szwabachy i fraktury mianem pism niemieckich (Deutsche Schrift). Bormann pisał

Poleca się wykonać w imieniu Führera: Traktowanie tak zwanych gotyckich czcionek jako niemieckich jest fałszem. W rzeczywistości owe gotyckie czcionki pochodzą od liter żydowskich. [...] W minionych dniach Führer w rozmowach z panami Naczelnikiem Rzeszy Amannem i Wydawcą Adolfem Müllerem zdecydowali, że czcionka antykwa uznana zostaje za standardową czcionkę niemiecką. Stopniowo wszystkie drukarnie powinny dostosować swoje druki do tej normalnej czcionki. Również, jak to tylko możliwe, w szkołach wiejskich i podstawowych nauczana będzie tylko czcionka normalna. Stosowanie żydowskich liter przez urzędników jest niedopuszczalne. Informacje dla interesantów, szyldy uliczne, znaki drogowe i podobne będą wykonywane wyłącznie w czcionce normalnej. W imieniu Führera pan Naczelnik Rzeszy Amann zleci w pierwszej kolejności zmianę czcionki z żydowskiej na normalną w gazetach i czasopismach przeznaczonych do kolportażu za granicą.

Źródło cytatu: Polskie pismo narodowe. Słownik języka polskiego PWN [online] [dostęp: 13.01.2019].

W ciągu kilkunastu dni postanowiono zrezygnować z gotyku – najbardziej niemieckiej z niemieckich czcionek, którą od XVI stulecia wykorzystywano w druku książek, gazet, akcydensów, znaczków pocztowych czy banknotów.
Zarówno fraktura, jak i gotyk do dzisiaj kojarzą się z mrocznym okresem historii Niemiec i niechlubną ideologią nazizmu. Fraktura dominowała w drukach niemieckojęzycznych aż do połowy XX w. Widoczne jest to również w książkach znajdujących się w kolekcji EDT.

Przykłady czcionki gotyckiej w książkach z kolekcji EDT

Bibliografia:
Gerlach V., The history of Schwabacher and Fraktur [w:] Fajrant: Ala has a pen – workshop on type design based on calligraphy. Warszawa 2010, s. 20-37.
Koop V., Zychowicz P., Martin Bormann – człowiek numer 2 w III Rzeszy. WP opinie [online] [dostęp: 5.02.2019].
Krój pisma drukarskiego [w:] Encyklopedia wiedzy o książce, red. nacz. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski. Wrocław [et al.] 1971, łam 1249-1251.
Największa klęska Hitlera. W ten czas. Pierwszy krajowy narrator internetowy [online] [dostęp: 26.02.2019].
Pismo gotyckie [w:] Encyklopedia wiedzy o książce, red. nacz. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski. Wrocław [et al.] 1971, łam 1864-1867.
Polskie pismo narodowe. Słownik Języka Polskiego PWN [online] [dostęp: 13.01.2019].
Ranocchi E., Pismo i tożsamość – czyli krótka historia dwupiśmienności w Niemczech. „Autoportret” 2016, 4 (17), s. 52-55 [online] [dostęp: 4.02.2019].
Soszyński J., Pismo łacińskie [w:] Encyklopedia książki. T. 2, K-Z, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat. Wrocław 2017, s. 380-386.
Sowa K., Typografia i podstawy składu tekstów [online] [dostęp: 5.02.2019].
Tomaszewski A., Leksykon pism drukarskich. Warszawa 1996.
Tomaszewski A., Pisma drukarskie [w:] Encyklopedia książki. T. 2, K-Z, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat. Wrocław 2017, s. 370-375.

Opracowanie tekstu: Agnieszka Górska, Anna Kraus

Książka zazwyczaj postrzegana jest przez pryzmat zawartej w niej treści, mogącej świadczyć o jej o wartości naukowej, historycznej, symbolicznej itp. Nie należy jednak zapominać, że książka może niekiedy stanowić przedmiot pożądania, głównie ze względu na jej walory estetyczne. W kolekcji EDT można odnaleźć liczne przykłady pięknych i interesujących opraw z minionych epok, które same w sobie mogą być przedmiotem badań tegumentologicznych (czyli oprawoznawstwa).
Oprawa książki, wg Encyklopedii książki jest to

pojęcie odnoszące się zarówno do procesu nadawania arkuszom papieru postaci książki kodeksowej (oprawianie), jak i do materialnego artefaktu – elementów książki powstałych w wyniku działania introligatora […]. Potocznie przez o. k. rozumie się zewnętrzną osłonę bloku książki – okładkę złożoną z dwóch okładzin oraz grzbietu.

Źródło cytatu: Pokorzyńska E., Oprawa książki [w:] Encyklopedia książki. T. 2, K-Z, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat. Wrocław 2017, s. 308-311.

Sztuka oprawiania książek to wyjątkowa dziedzina z pogranicza sztuki i rzemiosła, łącząca w sobie funkcje ochronne, dekoracyjne i artystyczne. Za jej elementy składowe uważa się materiał, z którego wykonano oprawę, dekorację introligatorską i kompozycję artystyczną, bądź też warsztat, w którym ją sporządzono, lub artystę, rzemieślnika, który ją wykonał.
W kolekcji EDT występuje różnorodność zachowanych opraw z dawnych epok, są to głównie oprawy tekturowe (oklejone papierem marmurkowym) oraz oprawy półskórkowe i skórkowe, półpłócienne i płócienne. Oprawy półskórkowe (i – analogicznie – półpłócienne) tworzono przez obleczenie grzbietu książki skórą lub płótnem i oklejenie okładek papierem, z tym że czasami skórą lub płótnem oklejano także rogi okładek. Na grzbietach skórzanych wytłaczano tytuł dzieła i nazwisko autora, często elementy te były złocone.

Pod koniec XIX w. sztukę zdobienia książki niepodzielnie opanowała secesja. Był to nowy styl artystyczny, popularny w Europie w latach 1890–1914, sięgający do wzorów sztuki Dalekiego Wschodu. W różnych krajach secesja miała różną nazwę. We Francji i Belgii – Art Nouveau, w Anglii – Modern Style, w Niemczech – Jugendstil, a w Austrii – Sezessionsstil. Wersja austriacka przyjęła się w Polsce.
Secesja wprowadziła niezwykle oryginalną ornamentykę, w której główną rolę odgrywały elementy roślinne (kwiaty, liście, łodygi), wyrafinowane kształty owadów i ptaków. Towarzyszyły im abstrakcyjne kompozycje linearne, tworzone z łagodnych giętkich linii. Wpływ nowego stylu zaznaczył się przede wszystkim w rzemiośle artystycznym, do którego należała także sztuka introligatorska. W naszych zbiorach znajdziemy przykłady ciekawych opraw w stylu secesyjnym. Jedną z charakterystycznych cech zdobienia opraw w tym okresie, było sporządzanie oprawy mówiącej, która odwoływała się do zawartości książki. Stąd powstały kompozycje będące w zasadzie kolejną książkową ilustracją, umieszczoną na wierzchu tomu (często była ona dokładnym powtórzeniem którejś z książkowych rycin).

Szczegółowa charakterystyka wybranych opraw z kolekcji EDT

Włochy: zbiór 2000 artystycznych zdjęć włoskich widoków, typów ludowych oraz włoskich skarbów sztuki. T. 1-2

Okładka przednia wykonana z użyciem dużej ilustracyjnej plakiety autorstwa Adolfa Hohensteina (ilustracja sygnowana Hohenstein 99). Ilustracja w stylu art déco przedstawiająca dwie kobiety na tle pejzażu, z których jedna podtrzymuje Bazylikę św. Piotra w Watykanie, druga – bukiet kwiatów.
Adolf Hohenstein (1854–1928) był niemieckim malarzem, ilustratorem, scenografem i projektantem kostiumów. Uważany jest za ojca włoskiej sztuki plakatu i propagatora art nouveau – włoskiej secesji oraz za jednego z najważniejszych włoskich projektantów plakatu.

Wiek XIX: obraz ważniejszych wypadków na tle cywilizacyi w dziedzinie historyi, sztuki, nauki, przemysłu i polityki z licznemi illustracyami. T. 1-2

Płócienna oprawa wydawnicza – T. 1 kolor niebieski, T. 2 kolor czerwony.
Obydwa tomy sygnowane na tylnej okładce suchym tłokiem Introligatorni F. J. Puget w Warszawie. Dekoracja książki wiąże się z treścią dzieła – jest to tzw. okładka mówiąca. Jest to wytłoczony i bogato złocony obraz przedstawiający jedne z ważniejszych wynalazków XIX wieku: lokomotywę parową, gazową latarnię uliczną oraz słup telegraficzny w tle unoszące się balony na tym ozdobna, wyzłocona ramka/kartusz z tytułem.

Herders Konversations-Lexikon

Trzecie wydanie Herders Konversations-Lexikon, opublikowane w latach 1902–1907 w 8 tomach (A–Z), uzupełnione trzema suplementami (t. 9–11; 1910–1922), ukazuje kunszt introligatorski książek z XIX w. Leksykon, którego zdobienia utrzymane są w secesyjnej ornamentyce, stanowi jedną z artystycznych perełek produkcji książkowej tej epoki. Bibliofilskie arcydzieło niemieckiego wydawnictwa Herder (Herdersche Verlagsbuchhandlung) wyróżnia się wspaniałą estetyką, ale i treścią nie odbiega od innych monumentalnych encyklopedii tamtego okresu – jak wydania Brockhausa i Meyera. Herders Konversations-Lexikon zawiera ok. 18 000 łamów, 80 map i 7 600 kolorowych ilustracji. Wydanie posiada oryginalną, brązową półskórkowa oprawę. Na grzbiecie wytłoczono postać kobiety siedzącej przy rzygaczu na tle fantazyjnych dekoracyjnych motywów. Na grzbiecie ponadto znajdują się dwie tarcze: na górnej (na burgundowym tle) wytłoczony na złoto tytuł leksykonu, na dolnej (na czarnym tle) numer i tytuł poszczególnego tomu. Pozostała część okładki obleczona granatową okładziną (faktura w pionowe linie), natomiast narożniki są skórzane, również z dekoracyjnym tłoczeniem. Ponadto krawędzie bloku książki są marmoryzowane.

Bibliografia
Pokorzyńska E., Z dziejów introligatorstwa warszawskiego XIX i 1. połowy XX wieku. Praca doktorska. Katowice 2009 [online] [dostęp: 11.01.2019].
Pokorzyńska E., Oprawa książki [w:] Encyklopedia książki. T. 2, K-Z, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat. Wrocław 2017, s. 308-311.
Szczęśniak K., Okładka i obwoluta książki jako przedmiot badań interdyscyplinarnych. „Toruńskie Studia Bibliologiczne” 2011, nr 2(7), s. 29-41.
Świat opraw starych książek – eldorado dla wtajemniczonych. Nauka w Polsce [online] [dostęp: 01.02.2019].

Opracowanie tekstu: Agnieszka Górska, Anna Kraus

Od końca XVIII w. do pierwszej połowy XIX w. w Europie nastał rozkwit niezwykłej techniki zdobienia, szeroko wykorzystywanej w introligatorstwie. Mowa tu o marmoryzacji papieru – zwanej inaczej malowaniem obrazów na wodzie lub z języka tureckiego ebru.
Sztuka barwienia pojedynczych kart za pomocą farb pływających na powierzchni wody, tworzących formy przypominające powierzchnię marmuru, narodziła się na Dalekim Wschodzie. Podobna technika rozwinęła się w Turcji i Persji. Najstarszy papier marmurkowy, który zachował się do naszych czasów, pochodzi z Japonii z 1112 r. W Europie marmoryzację, jako element zdobniczy w oprawie książki, najwcześniej zaczęto stosować we Francji.
Przepiękne, kolorowe papiery stosowano na wyklejki książek i jako materiał do obłożenia okładki w oprawach półskórkowych i półpłóciennych. Marmoryzowano również całe krawędzie bloków książkowych.

Papier marmoryzowany posiada bogactwo wzorów charakterystycznych dla każdej epoki i każdego kraju. Przykładowe nazwy wzorów marmoryzowanego papieru to: „pawie oko”, „hiszpańskie fale”, „ptasie skrzydła”, „rybie ogony”.
W drugiej połowie XIX w. zaczęto książki produkować na większą skalę, co spowodowało znaczne obniżenie ich jakości. Tyczyło się to również zdobnictwa książek, jest to widoczne właśnie na przykładzie papieru marmurkowego, który przestano wykonywać ręcznie, a zamiast tego zaczęto go drukować.
W 2014 r. sztuka ebru została wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO. W książkach z kolekcji EDT można spotkać liczne przykłady papieru marmoryzowanego.

Wybrane przykłady wzorów papieru marmurkowego w zbiorach EDT

Bibliografia:
Marbled paper patterns. University of Washington Libraries [online] [dostęp: 10.02.2019].
Grochocki J., Papiery marmurkowe, czyli sztuka tworzenia w napięciu. Jan Grochocki. Blog introligatorski [online] [dostęp: 26.01.2019].
Olczyk K., Daleko od skryptorium – o książce XIX-wiecznej. Histmag.org [online] [dostęp: 20.02.2019].

Opracowanie tekstu: Agnieszka Górska, Anna Kraus

Wg Encyklopedii książki proweniencja to

pochodzenie, rodowód książki zawarty w znakach własnościowych w niej umieszczonych oraz w archiwaliach związanych z danym obiektem. Wyjaśnia historię egz. od momentu jego wyprodukowania aż do współczesności, poprzez ujawnienie dawnych właścicieli książki, jej użytkowników oraz kolekcje biblioteczne udokumentowane odpowiednimi przekazami archiwalnymi i oznaczeniami własnościowymi.

Źródło cytatu: Cubrzyńska-Leonarczyk M., Proweniencja [w:] Encyklopedia książki. T. 2, K–Z, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat. Wrocław 2017, s. 466.

Należy zwrócić uwagę, że

typy znaków proweniencyjnych są różne tak pod względem formy, jak i treści. Dla uchwycenia drogi książki jest obojętne, czy mamy do czynienia z rękopiśmiennym znakiem własnościowym czy z pieczątką, z exlibrisem czy superexlibrisem lub wreszcie z istotną zapiską proweniencyjną.

Źródło cytatu: Kocowski B., Zadania i metody badań proweniencyjnych w zakresie starych druków. „Przegląd Biblioteczny”, 1951, nr 19, s.78.

Znaki proweniencyjne były i są umieszczane na książkach w celu wskazania jej właściciela bądź określenia przynależność do danego księgozbioru.
Szacunkowo ok. 80% książek w kolekcji EDT kryje w sobie wiele różnorodnych proweniencji, takich jak: ekslibrisy, pieczątki instytucji i osób prywatnych, nalepki, etykiety i znaczki biblioteczne, a także odręczne podpisy, rękopiśmienne dedykacje i zapisy.

Ekslibrisy

Ekslibris to

niewielka kartka papieru (naklejka graficzna) z motywem graficznym i/lub tekstem, zawierająca zwykle nazwę właściciela egzemplarza książki i formułkę »Ex libris«, »Z ksiąg«, »Ex bibliotheca«, »In usum…«, »Z biblioteki«. Ekslibris naklejany był zwykle na wewnętrznej stronie okładki książki.

Źródło cytatu: Dunin J., A. Fluda-Krokos, Ekslibris – Superekslibris, [w:] Encyklopedia książki. T. 1, Eseje, A–J, red. A. Żbikowska-Migoń, M. Skalska-Zlat, Wrocław 2017, s. 612.

Odmienną formą znaku własnościowego jest pieczątka tuszowa zawierająca określenie Ex libris. Wszystkie ekslibrisy w zbiorach BPK stanowią integralną część książki. Można założyć, że księgoznaki te spełniały swoją pierwotną funkcję, jaką było oznaczenie przynależności do danego właściciela. Pochodzą z końca XIX i pierwszej poł. XX w., przedstawiają różne style i techniki artystyczne panujące na przełomie wieków. Kolekcja tych księgoznaków jest niezwykle różnorodna pod względem tematycznym, można odnaleźć na nich bogactwo motywów, symboli i odniesień.

Pieczątki

Pieczątka uznawana jest przez niektórych historyków książki za najbardziej pospolity rodzaj księgoznaku świadczący o przynależności książki do danej osoby czy instytucji.
Najczęściej pieczątka jest niewielkich rozmiarów z imieniem i nazwiskiem, bądź inicjałami właściciela, czy też z pełną nazwą instytucji. Można również zastosować znak graficzny bądź symboliczny (emblemat) charakteryzujący przynależność książki do danej kolekcji. Pieczątki mogą mieć różne kształty: owalny, kwadratowy lub prostokątny.
Znakiem własnościowym, który najczęściej występuje na książkach w kolekcji EDT jest właśnie pieczątka. Są to głównie pieczątki nieistniejących już instytucji publicznych oraz szkół ziem obszaru kultury niemieckiej.

Częstą formą oznaczania księgozbiorów prywatnych było użycie pieczątki z imieniem i nazwiskiem (niejednokrotnie dopełnione informacją o sprawowanej funkcji, wykonywanym zawodzie bądź adresem). Dodatkową formą oznakowania książek przez jego właściciela, był jego odręczny podpis.

Dedykacje

Dedykacja, to

formuła ofiarowania dzieła (często mecenasom i protektorom) lub instytucji, napisana ręcznie na egz. książki lub wydrukowana w całym lub części egzemplarzu. Może pochodzić od autora, wydawcy, drukarza lub innych osób.

Źródło cytatu: Pękalska M., Dedykacja [w:] Encyklopedia książki. T. 1,Eseje  A–J, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat. Wrocław 2017, s. 500.

Dedykacja rękopiśmienna jest nierozerwalnie związana z pojedynczym egzemplarzem książki. Często dedykacje znanych osób podnoszą wartość antykwaryczną książki. Spośród zapisów proweniencyjnych wyjątkowe znaczenie posiadają rękopiśmienne dedykacje autorskie, ponieważ mają

duże znaczenie źródłowe dla badań nad kulturą książki: mecenatem nad książką, więziami między środowiskami twórców i konsumentów książki, bibliofilstwem.

Źródło cytatu: Pękalska M., Dedykacja [w:] Encyklopedia książki. T. 1,Eseje  A-J, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat. Wrocław 2017, s. 501.

Proweniencje dostarczają  wielu,  często  niespotykanych  wcześniej, a  przez  to  bezcennych  informacji  o osobie właściciela kolekcji czy też instytucji. Każda proweniencja to ślad zachowany na kartach ksiąg oraz element historii poszczególnego egzemplarza. Znaki proweniencyjne są przedmiotem badań, które skupiają się na zabiegach

zmierzających do rozszyfrowania kolejnych właścicieli obiektu i zapisanego w nich sposobu czytania i użytkowania książki.

Źródło cytatu: Cubrzyńska-Leonarczyk M., Proweniencja [w:] Encyklopedia książki. T. 2, K-Z, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat. Wrocław 2017,  s. 467.

Końcowym celem badań proweniencyjnych jest odtworzenie losów poszczególnych egzemplarzy lub niekiedy całych księgozbiorów, a odpowiednia ich interpretacja może ukazać choćby niewielką rolę, jaką odegrały w dziejach kultury. Znaki zachowane na książkach w kolekcji EDT mogą również stać się przedmiotem zainteresowania i badań historyków oraz bibliologów.

Bibliografia:
Cubrzyńska-Leonarczyk M., Proweniencja [w:] Encyklopedia książki. T. 2, K–Z, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat. Wrocław 2017, s. 466–467.
Dunin J., Fluda-Krokos A., Ekslibris – Superekslibris, [w:] Encyklopedia książki. T. 1, Eseje, A–J, red. A. Żbikowska-Migoń, M. Skalska-Zlat, Wrocław 2017, s. 612–616.
Kocowski B., Zadania i metody badań proweniencyjnych w zakresie starych druków. „Przegląd Biblioteczny”, 1951, nr 19, s.78.
Pękalska M., Dedykacja [w:] Encyklopedia książki. T. 1,Eseje  A–J, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat. Wrocław 2017, s. 500–501.

Opracowanie tekstu: Agnieszka Górska, Anna Kraus